Pagan – świątynia Anandy.

Pagan, miasto w prowincji Mandalaj, na lewym brzegu Irawadi — to dawna stolica birmańskiego królestwa o tej samej nazwie co miasto. Gdy w 1044 roku na jego tronie zasiadł „birmański Asioka” — Anawratha — stolica osiągnęła szczyt swego rozkwitu. Pomniki architektury i inne dzieła sztuki powstałe za panowania Anawrathy i jego następców stanowią najdoskonalsze przykłady tzw. klasycznego okresu w dziejach Birmy (stulecia VIII/IX—XIII).

Pragnąc uczynić ze swej stolicy światowe centrum buddyzmu, sprowadza Anawratha, nie licząc się z kosztami, cenne relikwie kultowe, przede wszystkim z Indii i Cejlonu, wznosi dla nich świątynie, nierzadko będące kopiami wcześniejszych świątyń indyjskich.

Spośród tysięcy pomników architektury Paganu najsłynniejszym, tłumnie odwiedzanym przez wyznawców buddyzmu w całej Azji i chyba najpiękniejszym (a zarazem zachowanym do dziś w pierwotnym stanie) jest właśnie świątynia ku czci Anandy, krewnego i najbardziej ulubionego ucznia Buddy podobno autora Suttapitaka (z sanskryckiego – Kosz kazań). Ukończono ją około 1090 roku. Wysoka na około 60 metrów, dynamiczna w swym pięciu się ku górze, bryła budowli wyrasta z regularnego planu w kształcie krzyża greckiego. Ramiona tego krzyża — to cztery wydatnie wystające na zewnątrz portyki wejściowe. Z nich cztery obszerne korytarze prowadzą ku centrum, do czterech nisz-sanktuariów, z których, spoza misternie rzeźbionych w drewnie krat, wyglądają olbrzymie, dziesięciometrowej wysokości posągi stojących Buddów (dwa z tych posągów, w tym jeden brązowy, pochodzą z późniejszych wieków, dwa pozostałe natomiast, drewniane, są równe wiekiem świątyni). Całe wnętrze świątyni pocięte jest siecią prostopadle przecinających się korytarzy. Ich ściany, podobnie jak elewacje zewnętrzne, pokrywa stiuk, a stiukowe ornamenty oraz płaskorzeźbione w kamieniu, w drewnie krytym alabastrem bądź w glazurowanych płytkach ceramicznych sceny z życia Buddy zdobią niewielkie nisze w wewnętrznych i zewnętrznych ścianach budowli.

Imponująco przedstawia się również bryła. Nad jej centralnym masywem wznosi się sześć coraz węższych tarasów, nad którymi wyrasta wysoka, zwężająca się ku górze czworoboczna wieża (sikhara), zwieńczona jeszcze niewielką stupą o złoconej powierzchni (chti). Narożniki niższych tarasów również zwieńczone są niewielkimi stupami. Górne tarasy ozdobione są przemiennie rozmieszczonymi statuami Buddów i figurami lwów. Takież figury siedzących lwów panują nad portalami świątyń.

Świątynia Anandy nosi w sobie wiele cech wpływów architektury buddyjskiej Indii, Cejlonu, Kambodży. Naśladownictwo poszczególnych form nie pozbawia jej jednak oryginalności i szczególnie emocjonalnego wyrazu.