Jawa – Borobudur.

Odkrycie wśród bambusowych lasów centralnej części Jawy, na początku XIX wieku, tej niezwykłej budowli przywróciło jej na powrót szeroki rozgłos, jakim cieszyć się musiała przed wiekami. Perła architektury indonezyjskiej, choć zdradza pokrewieństwo ze sztuką Indii, kształtem bryły i wystrojem rzeźbiarskim stanowi w budownictwie całego buddyjskiego Wschodu zupełnie oryginalny przykład stupy (świątyni relikwiarza o formie półkolistej, dzwonowatej lub zbliżonej do piramidy).

Regularny plan, harmonijna kompozycja architektoniczna i głęboko przemyślany, bogaty program ikonograficzny budówli kryje w sobie nie mniej tajemniczości niż brzmienie jej nazwy „Świątynia wzgórze”. Jest to rzeczywiście wzgórze, piramida o boku 120 metrów i wysokości około 40 metrów, uformowana w postaci ośmiu tarasowato wznoszących się kondygnacji, ozdobionych setkami rzeźb, sterczyn, elementów o kształcie dzwonowatych stup. Tarasy pierwszych pięciu kondygnacji mają formę kwadratów o narożach ściętych uskokowo, trzy górne natomiast to idealnie okrągłe platformy. Pośrodku każdego boku kamienne schody, spięte łukami ozdobnych bram, prowadzą na poszczególne piętra. Świątynia-relikwiarz, bez wnętrz, z tarasami na kształt biegnących wokół budowli odkrytych galerii, których ściany, wykute w skale wulkanicznej, zdobią nieprzerwane ciągi płaskorzeźbionych scen z życia Buddy oraz reliefy ornamentalne. Wnęki występów i załamań mieszczą setki posągów świętego księcia Gautamy. Trzy górne, koliste kondygnacje otoczone są wieńcem 72 ażurowych dzwonowatych stup, kryjących również posągi Buddy, pośrodku zaś najwyższego tarasu wznosi się wielka stupa – ostatni etap kultowych procesji. Obliczono, że świątynię zdobi 504 posągi Buddy oraz 1460 reliefów wyobrażających epizody z jego życia i 1212 płaskorzeźb dekoracyjnych. Walory plastyczne tych niezwykłych dekoracji porównywano ze wspaniałością wykonanych w XV wieku przez Lorenza Ghibertiego słynnych brązowych drzwi we florenckim Baptysterium.

Treść płaskorzeźb, opowiadających o życiu twórcy buddyzmu od chwili jego narodzin aż po osiągnięcie stanu najwyższej doskonałości, „oświecenia” (budda), i osiem tarasów budowli, jak osiem dróg prowadzących do osiągnięcia najwyższego szczęścia, nirwany, oto – w uproszczeniu — złożona symbolika świątyni, wzniesionej na przełomie wieków VIII i IX, w czasie panowania dynastii założonej przez legendarnego króla Sjailendra. Koncepcja architektoniczno rzeźbiarska świątyni, jej plan, liczba kondygnacji i program ikonograficzny wyryty w setkach płaskorzeźb podporządkowane są całkowicie koncepcji filozoficzno-religijnej, stanowią jak gdyby replikę buddyjskiej struktury świata, kosmosu i człowieka.